ساعت وسیله ای برای اندازه گیری زمان است . بتدریج ساعتهایدقیق تر مکانیکی، وزنه ای، فنردار، برقی، باطری دار و کامپیوتریجای ساعت های آبی، آفتابی و ساعت های ماسه ای را گرفتند.
تاریخچه ساعت
حدود شش قرن قبل از میلاد، بابلی ها «در عصر امپراطوری دوم» چند مورد ابداعی از خود بجای گذاشته اند که امروزه نیز مورد استفاده کلیه کشورهاست. مرسوم داشتن هفت روز هفته و تعیینعدد پایه ۶۰ برای ساعت، از یادگارهای بابلی ها بشمار میرود .بابلی ها عقیده داشتند چون عدد ۶۰ به اعداد ۱ ، ۲ ، ۳ قابل تقسیماست . لذا، این عدد را پایه در نظر گرفته و مبنای تقسیم بندیساعت قرار دادند . همچنین تقسیم بندی دایره به ۳۶۰ درجه «مضربی از ۶۰» از کارهای بابلی ها میباشد.
انواع ساعت
از روزگاران کهن بشر برای دانستن وقت و زمان، با توجه به تجربه و دانش زمانه، ابزارهایی را ساخته و مورد استفاده قرار دادهاند، که مهمترین آنها عبارت میشده از:
● ساعت آفتابی
کعبه زرتشت را بعضی از پژوهشگران بنایی برای تعیین و سنجشزمان با کمک خورشید و مهتاب میدانند. تا امروز حدس میزدندکاربرد این بنا، محل نگهداری کتاب اوستا و اسناد حکومتی یامحل گنجینه دربار یا آتشکده معبد بودهاست. اما غیاث آبادی باتحقیقات خود مدعی است این بنا با مقایسه با تمامی بناهایگاهشماری (تقویم) آفتابی در سرتاسر جهان، پیشرفتهترین، دقیقترین، و بهترین بنای گاهشماری آفتابی جهان است. این در حالی است که تا قبل از این بنا هم «چارطاقی» ها در نقاط مختلف ایران احداث شده بودند و همین وظیفه را با شیوهای بسیار ساده اما دقیق و حرفهای بر عهده داشتند.
تمامی بناهای گاهشماری آفتابی در جهان فقط میتوانند روزهایخاصی از سال (مانند روزهای سرفصل) را مشخص کنند و حتی باسال خورشیدی هم تنظیم نیستند. اما این بنا با دقت و علمی که در ساخت آن اجرا شده، قادر است بسیاری از جزئیات روزهای مختلف سال و ماهها را مشخص کند. زرتشتیان با استفاده از این بنا میتوانستند بسیاری از مناسبتها و جشنهای سال را روز به روز دنبال کنند و از زمان دقیق آنها آگاه شوند. بسیاری از بناهایچارطاقی در سطح کشور (به تصور آتشکده) یا به طور کاملتخریب شده یا تغییر کاربری داده شدهاست؛ ولی خوشبختانهتعدادی هم مانند چارطاقی «نیاسر» و چارطاقی «تفرش»، سالم مانده و برای ما و نسلهای بعدی باقیماندهاند.
در ساعت خورشیدی، یا اسطرلاب (استاریاب) که از دوره صفوی در ایران رایج بودهاست، میلهای عمودی بر سطح افقی نصب میشدهاست با اندازهگیری سایه آن میله، زمان معلوم میگردیدهاست. اینگونه ساعتها در دربار شاهان و در مکانهایمذهبی استفاده میشده و نیاز به مدیریت انسان نداشته است. اما کاربرد آن فقط برای روزهای آفتابی و با مناسبتهای خاص بودهاست. در ایران ساعت آفتابی معمولاً همراه با استرلاب بوده و بعضی استرلابها دارای میلهای برای تعیین ظهر شرعی داشتهاند.
● ساعت شنی یا ماسهای
از دو حباب شیشهای چسبیده به هم تشکیل میشده که میان آن، سوراخ باریکی برای رد شدن شن یا ماسه تعبیه میکردند، تا شنها بتدریج از حباب بالا به حباب پایین جمع شود. بعد ظرف را وارونه میکردند و همان عمل تکرار میشد . تعداد دفعات جابجا شده شنها در حبابها، حدود تقریبی زمان مشخص میگردید. کاربرد اینساعت نیز محدود بوده و بیشتر برای تعیین زمان اقرار کردن یاقسم خوردن یا برای داوران در مسابقات یا در زمان اجرای اعدام استفاده میشدهاست. این ابزار بیشتر در روم رایج بودهاست.
● ساعت آبی در ایران
ساعت آبی انواعی داشته اما سادهترین و دقیقترین آن ساعت آبیایرانی پنگان یا فنجان بودهاست که بر اساس دو ظرف و دستکم یکمحاسبه گر دایمی انسانی قرار داشتهاست.
تاریخچه ساعت آبی: تاریخ اولین زمان بکار گیری ساعت آبی در ایران بدرستی روشن نیست اما با توجه به اینکه کالیستنس مورخیونانی کاربرد فنجان در ایران را مشاهده کردهاست میتوان گفتکه قبل از او در ایران ساعت آبی رایج بودهاست. او که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را منظما یادداشت میکرد در یادداشتی که بعداً بامحاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشتهاست:
در اینجا (ایران)، در دهکدهها که آب را برحسب نوبت به کشاورزانبرای آبیاری میدهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب میشود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میانکشاورزان، بر سکویی مینشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیارریزی در آن تعبیه شدهاست در ظرفی بزرگتر و پر از آب قرار میدهدکه پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت میگیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز میکند و این کار دائمی است و اینوسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع میشود
ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمدو همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران بویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعیبوده ضروری و نقش کارآمدی داشتهاست. در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تأثیر گذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانیکه ۵۰ سال قبل ساعتهای نوین به بازار آمده بود با آنها رقابت میکرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتنآن و استفاده از ساعتهای نوین و جدید نبودند.
بر اساس بررسیهای اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.
چگونگی تعیین زمان در ساعت آبی: از ابتدای اختراع قنات، تعیینزمان و تقسیم عادلانه آب بین سهامداران توسط میرآب و با ابزار ساعت آبی یا فنجان انجام میشدهاست.
محل استقرار که به آن خانه فنجان میگفتند؛ و میرآب بطور دایمی در آن استقرار داشت.
فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با روزنهای در وسط آن و چند درجه یا علامت عددی در بدنه داخلی آن که بر روی آبهای یکدیگ بزرگ قرار میگیردمانند تصویر (فنجان قنات زیبد گناباد) فنجان ابتدا برای تعیین دقیق زمان و مدت آبیاری و استفاده از آب قنات و تقسیم عادلانه زمان سهام هریک از سهامداران اختراع شدهاست ولی بعدها این ابزار ساده کاربرهای دیگری از جمله زمانسنجی و گاهشماری نیز یافت و برای تعیین بزرگترین روز سال – بزرگترین شب- طولانیترین روز- روز برابری شب و روز و تعیین اوقات شرعی در دوره اسلامی بکار برده شد.
این ساعت دست کم پیشینه ی دو هزار ساله دارد که از ابتدایساخت قنات گناباد مورد استفاده بودهاست مدیریت این ساعت آبی توسط دستکم یک نفر نوبت روز و یک نفر نوبت شب انجام میشده و زمان (دقیقهها) بر اساس تعداد پرآب شدن فنجان و جمع کل با تعدادی تشله یا سنگ ریزه یا چوب خط محاسبه میشدهاست.
اشکال جدیدتر ساعت
با پیشرفت علم و دانش بشری، بتدریج ساعتهای دقیق تر مکانیکی، وزنه ای، فنردار، برقی، باطری دار و کامپیوتری جایساعتهای آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند . مخصوصا” از زمان استفاده انسان از فنر جهت راه انداختن چرخ های دندانه دار، که به ساعت شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصل هستند، سنجش دقیق زمان برای همه بطور ساده امکان پذیر گردید . در اوایل قرن شانزدهم اولین ساعت مچی آهنی، که نسبتا” زمخت بوده، توسط یکنفر آلمانی ساخته شد . بعدها اواخر قرن هجدهم با استفاده از فنر و چرخ دندانه های بسیار کوچک،امکان ساختن ساعتهای مچیظریف بوجود آمد، بطوریکه اولین ساعتهای مچی شبیه ساعتهایامروزی، در کشور سوئیس «از سالهای ۱۷۹۰ به بعد» ساخته شد.
بین سالهای ۱۸۶۵ تا ۱۸۶۸ بزرگترین، حجیم ترین و جسیم ترینساعت دیواری جهان، در کلیسای سن پیر در فرانسه نصب گردیدارتفاع ساعت ۱/۱۲ متر عرض آن ۰۹/۶ متر و ضخامتش ۷/۲ متر بوده که از ۹۰۰۰۰ قطعه تشکیل یافته . در مقابل بزرگترین ساعت، ظریف ترین ساعت دنیا فقط ۹۸/۰ میلی متر قطر دارد.
ساعت های نوین
تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعتهای بسیار ظریف و دقیق مکانیکی و تمام الکترونیکی، کامپیوتری و حتی اتمی بسازد.